Danh nhân văn hóa Bế Văn Phùng đỗ tiến sĩ đầu tiên thời Mạc ở Cao Bằng năm Nhâm Tuất 1598

Danh nhân văn hóa Bế Văn Phùng đỗ tiến sĩ đầu tiên thời Mạc ở Cao Bằng năm Nhâm Tuất 1598

Nguyễn Xuân Toàn

Ông Bế Văn Phùng dân tộc Tày, quê làng Bản Vạn, xã Bế Triều, huyện Hòa An, từ nhỏ ông có tư chất thong minh, hiếu học.

Từ năm 1592, vua Mạc Kính Cung đóng đô ở Cao Bình, xã Hưng Đạo, huyện Hòa An, nay là thị xã Cao Bằng.

Nhà Mạc coi trọng việc đào tạo nhân tài ra giúp nước. Năm 1595 mở trường quốc học Bản Thảnh. Kỳ thi Hội khóa II năm Nhâm Tuất (1598), ông Bế Văn Phùng đã đỗ tiến sĩ, ông là người Tày đầu tiên đỗ tiến sĩ được bổ nhiệm làm quan Tư Thiên Quản Nhạc. Tư Thiên là ông giỏi về khoa chiêm tinh, thiên văn cổ đại, đoán trước được thời cuộc, người đời coi ông như Trạng, giỏi về lý thuyết âm dương. Ông trông coi cai quản việc quản nhạc trong cung đình nên gọi là Quản Nhạc. Ông sang tác nhiều tác phẩm chữ Nôm Tày theo thể thơ thất thất trường thiên, như sách “ Tam nguyên luận” với 818 câu thơ để luận đoán thời cuộc mỗi chu kỳ sáu mươi năm. Sách “ Trung Nguyên luận” nói về quy luật cái thiện thắng cái ác. Sách “ Giáo nam nữ” gồm 585 câu thơ giáo dục trai trẻ tu dưỡng đạo đức để phụng sự đất nước, ông cũng là nhà tâm lý học. Năm Nhâm Ngọ (1618) vua Mạc Kính Cung đem quân về định chiếm lại kinh thành Thăng Long, song bị bại trận về đến Cao Bằng vua buồn rầu sinh bệnh trầm uất, các quan thuốc thang mãi mà không khỏi bệnh, ông Phùng biết được nguyên nhân bệnh của vua, ông cùng bạn ông là Nông Quỳnh Văn ( người xã Chí Viễn, huyện trùng Khánh), dựa theo điệu lượn then cổ truyền cải biên nghệ thuật hát, tổ chức đội then nữ vào cung vua làm lễ kỳ yên giải hạn, dẫn xướng múa hát với nhiều làn điệu như Cao Sơn, Lưu Thủy, Giã Bạn…làm điệu nhịp nhàng với cây đàn tính êm dịu, chân dung xóc nhạc. Rồi ông kể chuyện tam nguyên nói về sự chuyển vận tự nhiên, bĩ cực đến thái lai, hết suy đến thịnh nhà vua nghe ra đã khỏi bệnh, đây là bài “ Phá đàn tế phi ôn pùa Mạc”do Đoàn Giảng viết:

Nguyên là pùa Mạc Kính Cung

Hoằn quẹng dú chang khẩu chềm hậu cung

Au cung nữ múa mừng chúc chúa

Bế Phùng lễ tặt hất bụt Tày

Mừng tói tính, kha sáu nhạc

Rập rìu cằm pác ón van

Càng dồm hăn càng van đây tỉnh

Lượn hẩu nhình chang tỉnh sao đây

Tập hẩu Kính Cung chan đin đế đô

Đảy Kính Cung dồm khua đây quá…

Dịch là:

Nguyên là lúc vua Mạc Kính Cung

Ngày vắng ở trong cung buồn rầu

Truyền hai quan vào chầu ở hậu cung

Lấy cung nữ múa mừng chúc chúa

Bế Phùng thị đặt ra bụt Tày

Tay gẩy tính, chân rung xóc nhạc

Rập rìu tiếng hát ngọt đưa

Càng xem lâu càng vừa ý thích

Chọn giai nhân trong tỉnh đẹp xinh

Tập thành thạo đưa trình vào tiến

Chầu Kính Cung trong điện đế đô

Được Kính Cung hoan hô khen ngợi…

Tác phẩm giáo nam, giáo nữ đến nay với nội dung xây dựng nếp sống văn minh vẫn phù hợp với thời đại Hồ Chí Minh, cuốn sách dẫn đường để giáo dục cho thanh niên phù hợp với ý định của nhà vua cần có xã hội lành mạnh, tuyển dụng nhân tài để theo đuổi sự nghiệp lớn là về xuôi khôi phục lại vương triều Mạc ở Thăng Long. Sách giáo nam, giáo nữ là những điểu giáo huấn cổ xưa, nhưng vẫn có giá trị tới ngày nay, có nhiều điểm tương đồng với xã hội là xây dựng gia đình văm hóa mới lên, làng xóm và gia đình không có ma túy, cờ bạc, trộm cắp, đàng điếm. Quan hệ tốt trong gia đình đoàn kết, đoàn kết với xóm làng, siêng năng chăm chỉ làm ăn, con hiền, cháu thảo, học hành chăm chỉ. Sách giáo nam, giáo nữ ngày xưa còn phong phú hơn có mười điểm là:

• Xây dựng nếp sống văn minh, thanh lịch; quan hệ với ông bà, cha mẹ, nội ngoại đoàn kết; cư xử, xưng hô đúng ý nghĩa.
• Tôn sư trọng đạo, tiên học lễ hậu học văn, tôn trọng thầy giáo, nhất tự vi sư, bán tự vi sư.
• Con hiền hiếu thảo, học hành chăm chỉ; chống tệ nạn xã hội, không nghiện ngập.
• Dạy con ngoan không dung bạo lực; chăm chỉ làm ăn, chống lười biếng, say đắm tình dục; đối xử với khách vào nhà lịch thiệp.
• Vợ chồng bình đẳng hòa thuận.

Năm 1626, vua Mạc Kính Cung lại ra quân về Thăng Long lần thứ hai lại bại trận quay về Cao Bằng. Quân Lê trịnh tảo thanh bắt được Mạc Kính Cung giải về kinh đô xử tội. Ông Bế Văn Phùng cũng biệt tăm từ đó, bị nhà Lê bắt hay trốn tránh ẩn dật và mất ở đâu chưa rõ

• Theo Từ điển văn hóa Việt Nam trang 217;
• Bế Văn Phùng then Việt Bắc NXB Việt Bắc 1978;
• Bế Văn Phùng dư địa chí Cao Bằng NXB Chính trị Quốc gia năm 2000, trang 61;
• Luận Tam Nguyên của Vương Hùng NXB…2004